Сергей Сергеевич ВОРОЭДИН
(Sergey Sergeyeviç BOROZDİN)
Bu makalede, Rus himayesi altındaki Buhara Hanlığının sosyo-politik süreçlerinin gelişimi üzerinde duruluyor. XIX yüzyıl boyunca bu emirlik gerileme yaşamıştır. Bu asırda emirler iç politika alanında geniş yetkilerini korudu, çünkü Rus himayesi büyük ölçüde geri kalmışlığın korunmasına katkıda bulunmuştur. Rusya Afganistan'la savaşmaya göze almıştı ve Buhara askeri bu savaşta Afganistan'a yardımcı olur endişesi taşıyordu. İmparatorun Buhara politikası danışmanı L. M. Lessar kurulu düzenin değişmemesi yönünde görüş bildirdi. Ama bu geri kalmışlık yeni yönelişlere sebep olmuştu. XX. asrın başında Buhara'da yenilikçilik hareketi doğdu. Buna "cedidizm" adı verilip İslam reformu hareketidir. 1902'de Tatarlar arasında doğan bu hareket Buhara'da ilk önce ilkokullarda, yeni tip eğitimle başgösterdi. Eski mektep ve medreselerin öğretimi Kur'an ezberine ve tasavvufa dayalıydı. Bu nedenle cedidçilerle rekabet edemediler. Geleneksel eğitimciler ve emirin etkisiyle cedidçilerin bu eğitim hareketi durduruldu. İki grup arasında yavaş yavaş zıtlaşma ve çatışma yayılıyordu. İki grub birbirine düşman oldu. Bu düşmanlıktan dolayı sufilik ve geleneksel inanca bağlı medrese öğrencilerinin bir taraf, diğer taraf ise yeni ideolojinin gençleri ve aydınlanmış tarafları, İstanbul'da modern eğitim almış aydınlar. Bunlar arasında, Rusya karşıtlığı daha da artmıştı. Muhafazakarlar Afganistan'a gözlerini dikmişlerdi. Cedidçiler de Osmanlı İmparatorluğuna yönelmişlerdi. Muhafazakarlar Rusya'ya karşı birkaç plan hazırlamışlardı. Bu planlar Çarlığın gayretleri neticesinde gerçekleştirilememiştir. Cedidçilerle muhafazakarlar arasındaki mücadele broşür haline getirilip, İstanbul'da okuyan Buharalı öğrenciler arasında dağıtılmıştır. 1910 yılının başlarında Ceditçi hareket Buhara'da ideolojik baskı kurmaya başladı. Bu iki grubun birbiriyle çatışması sadece kendi aralarında değil, Rusya ordusunun içinde de devam etmiştir. Sonuçta Kızıl Ordu bu olaylara müdahale etmiştir.
Anahtar Kelimeler: Buhara, cedidizm, eski yöntem, Birinci Balkan Savaşı, Osmanlı İmparatorluğu, Afganistan.
