Orhan AYAZ

Bahattin ÇELIK

Fatma ÇAKMAK

Göbekli Tepe ve devamında yüzey araştırmalarıyla tespit edilen Urfa civarındaki Neolitik tepeler, insanoğlunun avcı-toplayıcı gruplardan yerleşik ve yarı yerleşik tarım toplumlarına geçiş süreci için oldukça zengin veri sağlamaktadır. Günümüz toplumların kurumsal temellerinin çoğunu bu geçiş sürecine kadar götürmek mümkündür. Büyük oranda “Neolitik Devrim” paradigmasından etkilenen sosyal teori bu geçiş sürecini göz ardı etmiştir. Sosyolojik düşünce, toplumları geriden başlayarak avcı-toplayıcı ve tarım toplumları şeklinde kategorize edip, avcı-toplayıcı toplumların eşitlikçi olduğu ve tarım toplumlarının hiyerarşik olduğu aksiyomundan hareket etmektedir. Diğer taraftan arkeolojik çalışmalar da, Neolitik toplumların hiyerarşik “doğasına” değinmekle birlikte sosyolojinin görece zengin teorik arka planından yeterince yararlanmamaktadır. Sonuç olarak iki disiplinin işbirliği içinde çalışması önemli hale gelmektedir. Bu çalışma eşitlikçi avcı-toplayıcı grupların, kaynağını ekonomiden alan sınıf temelli tabakalaşmasından önce nispeten uzun bir geçiş süreci içinde yaşadıklarını ve söz konusu geçiş sürecinde ekonomik eşitsizlikten ziyade sosyal prestij temelinde bir hiyerarşik toplum düzeninden geçtiklerini vurgulayacaktır. Bunun için Marx’ın üretim araçları sahipliğine dayanan sınıfsal bölünme kavramsallaştırmasından ziyade farklı eşitsizlikleri vurgulayan Weber’in statü kavramından hareket edilecektir. Göbekli Tepe toplumu sınıfsız bir toplumdu fakat statü temelinde hiyerarşik bir toplumdu. Göbekli Tepe kültürünü paylaşan toplumları ideolojik temelde prestijli statülere sahip birey ve grupların olduğu “statü toplumu” olarak tanımlamak mümkündür. Bu senaryoda bazı kişiler dünyayı anlamlı hale getiren mitolojik anlatıyı tekellerinde bulundurdukları için diğerlerinden daha prestijli konum elde ederek toplumsal farklılaşmaya neden olmaktaydı. Makale sosyal çatışma analizinin temel iddiasından farklı olarak Göbekli Tepe kültüründe sosyal hiyerarşiyi ifade eden sembolik dünyanın, Neolitik toplumun bir kısmı aleyhine bir sömürü mekanizmasına neden olmaktan ziyade toplumsal dünyanın anlamlı bir açıklamasını sunmasının yanında Neolitik yaşam tarzına imkân sağlayan önemli fonksiyonlara sahip olduğunu tartışacaktır.

Anahtar Kelimeler: Göbekli Tepe, Karahan Tepe, Taş Tepeler, Neolitik Dönem’de hiyerarşi, statü