Erdoğan ALTINKAYNAK
Karşılıklı söyleşi ve Âşıklık geleneği Türk toplulukları arasında yaygındır. Türkiye Türkleri ve İran Türkleri arasında karşılıklı söyleşi ve Âşıklık geleneği bu makalede irdelenmiştir.
Makaleye Âşık karşılaşmaları ve Âşık karşılaşmaları üzerine yapılan çalışmalar hakkında bir giriş ile başlanmıştır. Âşık karşılaşmalarında uygulanan bölümler hem Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde ve hem de İran, Azerbaycan, Gürcistan, Ukrayna ülkelerinde yaşayan Türk soylu halklar ile Âşıklık geleneğini Türk kültürü etkisiyle öğrenmiş ve gelenek içerisinde icra yapan başka halklara ait Âşıkların atışma ve deyişmelerinden örnekler verilmiştir.
Âşık karşılaşma veya atışmalarında tarafların birbirine üstünlük sağlamaları da çeşitlilik arz etmektedir. Dostane söyleşi, hoşça vakit geçirmek, dinleyici kitleyi memnun etmek bunlar arasındadır. Söz söyleme ile birlikte her ne kadar sanat yapmak asıl maksat değilse deince buluşlar ve çarpıcı ifadeler yanı sıra benzetme unsurları da söz söyleyenin ustalığını gösterir.
Atışma veya deyişmelerin sadece Âşıklara mahsus bir tür olmadığı, karşılıklı söyleşilerin de bu tür içerisinde yer alması gerektiği üzerinde durulmuştur.
Şiirlik anlatılarla karşılaşan iki veya daha fazla gücün birbirlerine üstünlük sağlamaları sadece Âşık karşılaşmaları ile sınırlı değildir. Profesyoneller tarafından meydana getirilen veya meslek gereği bu işi yapanların dışında vücut bulan, icra edilen karşılıklı söz yarıştırmaları da vardır. Bu tür şiirlik anlatımların tamamını bir başlık altında toplamalı ve bunu da kendi içinde ayrı başlıklar halinde değerlendirmeliyiz.
Gelin – Kaynana çatışmasından ibaret olan deyişmeler Anadolu coğrafyasında çok yaygındır. (Yardımcı, 1993, 234 – 236) Anadolu’ya bağlı coğrafyalarda, mesela Balkanlarda; (Hafız, 1990,185) Anadolu coğrafyasına komşu kültürlerde, mesela Gürcülerde de gelin kaynana çekişmesi traji-komik bir biçimde, hoşça vakit geçirmek maksadıyla kullanılmaktadır. Konu ile ilgili olarak Gürcülerde karşılıklı söyleşi kısmında geniş bilgi vereceğimiz için, burada tekrara düşmemek adına örnekler göstermiyoruz. Farklı dinlere mensup Türk halkları arasında (Altınkaynak, 2008, 69 - 70) de oldukça yaygındır ve dinleyiciler için hoşça vakit geçirmek, eğlemek ve espiri unsuru olarak kullanılmaktadır:
Gelin kaynana karşılıklı söyleşilerinde dikkatimizi çeken en önemli motifler, gelinin dişi ve bacaklarının şekilsizliği ile kaynananın kazana atılması ve kaynananın kuyruklu sıçana benzetilmesidir. Gerek Anadolu’da ve gerekse Anadolu ile ilişkili kültürel coğrafyalarda bu motiflere rastlanmaktadır.
Hoşça vakit geçirmek, sosyal normlar veya olayları karikatürize ederek sunmaya yönelik karşılıklı deyişmeler sadace gelin – kaynana çekişmesi ile sınırlı değildir. Genç kızlarla ilgili olanlar da vardır ve bunların çoğunluğu evlendirmek / evlendirilmek üzerine kuruludur.
Makalede yer alan metinler, “Manas’ın Görünen Yüzleri; Kayçılar – Akınlar – Ozanlar – Âşıklar” projesi kapsamında gidilen ülkelerden derlenmiş veya yazılı kaynaklardan elde edilmiş ürünlerdir. Bu metinler sunulurken kısaltılmış ve metin sonuna (vd.) yazılarak belirtilmiştir.
Âşık karşılaşmalarında tanımlar arasında bir karışıklık vardır. Bu karışıklığın sebepleri maddeler halinde verilmiştir. Bunlar: “İki aşığın imtihana çekilmesi; İki düşmanın birbirine saldırı öncesi sözle sataşması veya teslim olmasını istemesi; Erkek erkeğe söyleşiler; Kadın kadına söyleşiler; Bir erkek bir kadın söyleşiler; Cansız varlık, bitki ve hayvanlarla söyleşiler.” Şeklinde tasnif edilebilir.
Anahtar Kelimeler: Âşık, gelenek, Türkiye, İran, atışma, şiirlik söyleşi.
