Tülin Ayşe KOÇ
Dîvânu Lugât’it-Türk Kâşgarlı Mahmud tarafından Tükçe-Arapça yazılmış bir sözlüktür. Arap dil bilgisi kurallarına göre yazılan eser, Türk kültür tarihi hakkında bize verdikleriyle önemli bir yere sahiptir. Türk dili tarihi çalışmalarında önemli bir yere sahip olan Dîvânu Lugât’it-Türk, Türk topluluklarının on birinci yüzyılda kullandıkları araç-gereçler üzerine de önemli bilgiler içermektedir. Bu çalışmada, dil-kültür ilişkileri doğrultusunda Dîvânû Lugât’it-Türk’te tarım ve hayvancılıkta kullanılan araç-gereçlerle ilgili söz varlığı tespit edilip on birinci yüzyıldan günümüze kadarki seyri takip edilmeye çalışılmıştır. Çalışmada Ahmet Bican Ercilasun ve Ziyat Akkoyunlu tarafından yapılan Dîvânu Lügât’it-Türk tercümesi esas alınarak öncelikle tarım ve hayvancılıkta kullanılan araç gereçlerle ilgili sözcükler tespit edilmiştir. Saptanan sözcükler kendi içinde sınıflandırılıp her madde başı koyu renk yazılarak parantez içinde sayfa numarası gösterilmiştir. Dîvânu Lügât’it-Türk’teki sözlük maddeleri aynen verildikten sonra sözcüğün açıklaması yapılmıştır. Genişleyen örneklerine, sesteşlerine, anlamsal ilişkide bulunduğu sözcüklere bu açıklamada yer verilmeye çalışılmıştır. Sırasıyla etimolojik sözlüklerdeki kullanımları incelenen sözcüklerin Türkiye Türkçesine gelene kadarki tarihsel süreçleri saptanmaya çalışılarak günümüz ölçünlü dildeki ve ağızlardaki kullanımına yer verilmiştir. Sir Gerard Clauson’un etimolojik sözlüğü esas alınmış, diğer etimolojik sözlüklerin farklılık göstermesi durumunda belirtilmiştir. Tarama sözlüğü incelenerek sözcüklerin kullanım dönemlerine ve değişkenlik gösterdiği dönemlere vurgu yapılmış, Türk Dil Kurumunun sözlüğü esas alınarak sözcüklerin ölçünlü dildeki durumu incelenmiştir. Derleme Sözlüğü’nden yararlanılarak ağızlardaki görünüm ve kullanımları tespit edilmiştir. Bu çalışma, on birinci yüzyıl Türk topluluklarının tarım ve hayvancılıkla uğraşırken nasıl bir yöntem izlediklerine ve o dönem kullandıkları dile dair bizlere fikir vermektedir.
Anahtar Sözcükler: Dîvânu Lügât’it-Türk, Türkiye Türkçesi, Türkiye Türkçesi Ağızları, tarım, hayvancılık, araç-gereç adları
